Część 1
Prenzlauer Berg jest w dzisiejszych czasach grzeczną, bardzo ładną i modną częścią Berlina z pięknymi, odrestaurowanymi po zjednoczeniu kamienicami secesyjnymi. Chętnie osiedlają się tutaj młode rodziny z małymi dziećmi. Dzielnica ta, należąca do okręgu administracyjnego Pankow, największego w aglomeracji berlińskiej, określana jest „stolicą niemieckiej rozrodczości”. Wskaźnik urodzeń, mierzony liczbą dzieci, przypadających na jedną kobietę, jest tu najwyższy w całych Niemczech.
Prenzlauer Berg – artystyczna secesja
Dzielnica rozciąga się po obu stronach Prenzlauer Alee. Graniczy od zachodu i południowego zachodu z okręgiem administracyjnym Mitte. Od południa z okręgiem Friedrichshain- Kreuzberg, od wschodu zaś z dzielnicą Lichtenberg i od północy z Weißensee i Pankow. Chociaż funkcjonuje ona w granicach administracyjnych Berlina od 1920 roku, nazwa Prenzlauer Berg pojawiła się już w latach dwudziestych XIX wieku. „Der Berg” to po niemiecku góra. Rzeczywiście, rejon ten położony jest wśród wzgórz, z których najwyższe wznosi się na poziomie 91 m powyżej poziomu morza. Drugi człon nazwy: „Prenzlauer” wynika z tego, że pochodzi ona właśnie od wymienionej wyżej Prenzlauer Alee, stanowiącej wyjazd w kierunku miasta Prenzlau (oraz Szczecina), znajdującego się w odległości ok. 90 km od Berlina.
Dzisiejszą substancję mieszkaniową Prenzlauer Bergu stanowią piękne kamienice, zbudowanych w większości pod koniec XIX wieku. W tamtym czasie budynki te przeznaczone były do zamieszkania przez robotników, w związku z czym rejon ten był kiedyś najuboższą częścią miasta. W czasie II Wojny Światowej akurat ta część Berlina została zniszczona w niewielkim stopniu. Dawało to duży potencjał do szybkiego ożywienia po wojnie, tym bardziej że większość budynków nadawało się od razu do zamieszkania. Choć jednocześnie znaczna część innych dzielnic została totalnie zniszczona.
Prenzlauer Berg, pozostając w radzieckiej strefie okupacyjnej, nie znalazł się w sferze zainteresowania władz NRD. Pozostał zaniedbany i niedoinwestowany. Niektóre stare kamienice nie nadawały się wręcz do zamieszkania. Może właśnie dlatego, za czasów NRD, Prenzlauer Berg stawał się powoli ulubionym miejscem alternatywnej części społeczeństwa Wschodniego Berlina, przyciągając niepokornych w relacji do ówczesnej komunistycznej władzy artystów, różne subkultury oraz wszelkiego rodzaju „wyrzutków” modelowego społeczeństwa realnego socjalizmu. Willy Bresch – kultowy bar z polskimi korzeniami
Na dzisiejszym Prenzlauer Berg pozostało już niewiele lokali gastronomicznych, pamiętających czasy NRD. Jednym z nich jest Willy Bresch, typowa berlińska oldschoolowa knajpa (Kneipe) czy też piwiarnia (Bierlokal). Założył ją w 1966 roku Willy Bresch, dziadek obecnego właściciela Andre Voigta. Dziadek urodził się w Polsce, na terenie obecnego województwa wielkopolskiego. Po pierwszej wojnie światowej przeniósł się wraz z rodziną do Berlina.
Bar mieści się przy Danziger Straße, jednej z najdłuższych ulic w dzielnicy Prenzlauer Berg, biegnącej od Landsberger Allee aż do Eberswalder Straße. W 1950 roku enerdowskie władze przemianowały nazwę Danziger Straße na Dimitroffstraße. Na cześć bułgarskiego komunisty Georgi Dymitrowa, którego z Berlinem łączy to, że w 1933 roku został wraz z innymi towarzyszami oskarżony o podpalenie Reichstagu.
Willy Bresch, jak wszystkie knajpki tego typu ma stałych bywalców. Wśród nich jest Alex Prahl, popularny niemiecki aktor i piosenkarz. Zdarzają się tacy, którzy wpadają tu codziennie od ponad 30 lat. W barze można palić, co przyciąga tych, którzy lubią posiedzieć w dymie papierosowym, jak za dawnych lat.
Nie ma tu już oferty jedzeniowej, za to można wypić różne alkohole, które istniały za czasów NRD. Najbardziej znany z nich to słynny Pfeffi, likier miętowy Został po raz pierwszy wyprodukowany w Niemczech Wschodnich w 1952 roku, wkrótce po tym, jak drużyna piłki nożnej tego kraju przegrała swój pierwszy mecz międzynarodowy z Polską w Warszawie w stosunku 0-3.
Prenzlauer Berg – dzielnica hipsterów lat 80-tych XX wieku
Podobnych miejsc jak Willy Bresch jest w tej dzielnicy jeszcze kilka. Wśród nich August Fengler, bar istniejący od 1936 roku, który mieści się do dziś przy Lychener Strasse, czyli w centralnej części Prenzlauer Berg. W obecnych czasach można tu wypić, zapalić, posłuchać czasem koncertu, potańczyć a nawet zagrać w ping-ponga.
Za czasów NRD było to jedno z bardzo ważnych miejsc spotkań bohemy Berlina Wschodniego. Należeli do niej niezależni artyści, jak Thomas Brasch pisarz, dramaturg, scenarzysta, reżyser i poeta. Także jego partnerka Katharina Thalbach, aktorka. Również aktor i piosenkarz Manfred Krug. Oni oraz wielu innych zmagali się z enerdowską cenzurą, mieli nierzadko zakaz legalnych publikacji lub pracy.
Łączyło ich również to, że w dniu 17.11.197 roku podpisali List otwarty berlińskich artystów z prośbą o wycofanie pozbawienia obywatelstwa NRD dla Wolfa Biermanna. Ten ostatni jest legendarnym poetą, bardem niemieckim. W 1976 roku władze Niemiec Wschodnich udzieliły mu pozwolenia na wyjazd do RFN na tournee w pięciu miastach tego kraju. Po pierwszym koncercie aparat partyjny NRD pozbawił go obywatelstwa i nie pozwolił już na powrót aż do 1989 roku.
Bar August Fengler był również w tamtych czasach miejscem spotkań działaczy społecznych, politycznych oraz ruchów ekologicznych. Opowiemy o tym w drugiej części.
Prenzlauer Berg – własne wspomnienie
Bywając dziesiątki razy w Berlinie Wschodnim, czasami zdarzało mi się zapuszczać pieszo bardzo daleko ulicą Schönhauser Allee. Jest to jedna z dwóch głównych ulic Prenzlauer Berg, obok Prenzlauer Alee. Mimo że nie znałem wtedy historii tej dzielnicy ani też zbyt dobrze jej samej, wyczuwało się już wtedy jakąś jej odrębność od typowych dla Berlina Wschodniego miejsc. Panowała tam inna atmosfera niż na Alexander Platz, Unter den Linden czy też szerokiej Karl Marx Alee, idealnej dla odbywających się tam socjalistycznych defilad oraz parad wojskowych.
Część 2
Prenzlauer Berg był bardziej offowy i awangardowy w latach 80-tych XX wieku niż obecnie. Była to najważniejsza dzielnica w Berlinie Wschodnim, w której gromadziły się środowiska kontestujące ponurą rzeczywistość NRD. Przenikały się tutaj różne społeczności: Artyści, pisarze, poeci, działacze opozycji demokratycznej, ekolodzy, jak również przedstawiciele młodzieżowych subkultur, do których należeli muzycy alternatywnej sceny muzycznej. Ich działalnością interesowała się Stasi, dlatego też funkcjonariusze służby bezpieczeństwa wschodnich Niemiec byli stałymi bywalcami ważnych miejsc w tej dzielnicy.
Biblioteka środowiskowa przy Zionskirchplatz
Zionskirchplatz jest niedużym placem, znajdującym się administracyjnie w Mitte, jednak od granicy Prenzlauer Berg dzieli go zaledwie kilkaset metrów. Powstał w drugiej połowie XIX wieku. Jego centralnym punktem jest Zionskirche, kościół wybudowany w latach 1866–1873. Odegrał on bardzo ważną rolę w historii opozycji demokratycznej w NRD w drugiej połowie lat 80-tych XX wieku.
Na początku września 1986 roku, z inicjatywy działaczy ekologicznych Carlo Jordana, Olivera Kämpera, Wolfganga Rüddenklau oraz Christiana Halbrocka została tu założona Biblioteka Środowiskowa (Umwelt-Bibliothek). Jej twórcy wzorowali się na funkcjonujących w Polsce od drugiej połowy lat 70-tych XX wieku tzw. Uniwersytetach Latających, wywodzących się jeszcze z okresu zaborów.
Oficjalnie biblioteka ta gromadziła książki i czasopisma dotyczące ochrony środowiska, dysponując dwoma pomieszczeniami w piwnicach kościoła. W rzeczywistości było to miejsce konspiracyjnych spotkań, wykładów, koncertów i innych wydarzeń, w których uczestniczyli działacze opozycji NRD. Wydawano tu Umweltblätter, najważniejsze niezależne czasopismo we Wschodnich Niemczech.
W nocy z 24 na 25 listopada 1987 roku funkcjonariusze Stasi przeprowadzili tu akcję, polegającą na szczegółowym przeszukaniu biblioteki. Nalot zakończył się aresztowaniem kilku działaczy opozycji, których wypuszczono jednak po krótkim czasie. Wydarzenie odbiło się szerokim echem w całym świecie sprzyjającym działalności opozycji demokratycznej w krajach Europy Wschodniej. Od tego momentu biblioteka zyskała ogromną popularność i paradoksalnie jej działalność była tolerowana do końca istnienia NRD.
„Feeling B” – awangarda enerdowskiego punk rocka
W końcu lat 70-tych XX wieku w kilku miastach NRD (Wschodni Berlin, Lipsk, Halle, Drezno) zaczęła bardzo dynamicznie rozwijać się subkultura młodzieżowa punk, wywodząca się z Zachodu. Podobnie jak w krajach demokratycznych początkowym jej założeniem był brak jakiejkolwiek ideologii. W miarę upływu czasu przekształciła się ona w ruch społeczno-polityczny wymierzony przeciwko ograniczeniu wolności i niezależności człowieka przez rząd i jego aparat przymusu. W NRD ruch ten stał się zagrożeniem dla panującego ustroju, był więc z punktu widzenia władz Wschodnich Niemiec niezwykle niebezpieczny.
Prenzlauer Berg w sposób naturalny stał się jednym z najważniejszych miejsc w Berlinie Wschodnim, jak również w całej NRD, przyciągających awangardowych muzyków, kontestujących istniejącą rzeczywistość. Subkultura punk miała w tym kraju szczególny kontekst polityczny.
Jej wschodnioberlińską mekką był Prenzlauer Berg. Ruch punków przenikał się bardzo wyraźnie z innymi formami niezależnej twórczości wśród artystów funkcjonujących we Wschodnim Berlinie. Stanowił on swego rodzaju łącznik pomiędzy wschodem a zachodem Europy. Mocno wywrotowa, na swój sposób dekadencka subkultura punk nie była lubiana przez władze totalitarnego państwa, które nie tolerowały jakichkolwiek form kontestowania istniejącego ładu, dopatrując się we wszystkich artystycznych manifestach działań wymierzonych przeciwko socjalizmowi.
Jednym z czołowych zespołów muzycznych wywodzących się z Berlina Wschodniego, wpisujących się w nurt punk rocka NRD była grupa „Feeling B”. Zespół ten działał w latach 1983-1993. Bardzo często koncertował w różnych oficynach dzielnicy Prenzlauer Berg. Były to występy dla wąskiego grona odbiorców, często okazjonalne. Grupa nie wpisywała się w żaden sposób w wymiar oficjalnej popkultury Wschodnich Niemiec.
Współtworzyli ją: Christian Lorenz (instrumenty klawiszowe), Paul Landers (gitara) oraz Christoph Schneider (perkusja). Oni także zostali członkami, powstałej w 1994 roku, niemieckiej grupy Rammstein reprezentującej nurt industrial metal. Tak więc historia awangardowej w latach 80-tych XX wieku dzielnicy Prenzlauer Berg wpisuje się bardzo wyraźnie w czasy obecne, tworząc wielką legendę, bardzo mocno związaną z okresem istnienia NRD.
Konnopke’s Imbiss – legenda Prenzlauer Berg
Istnieją rzeczy, które niezależnie od czasów, historii, czy poglądów politycznych, zawsze będą łączyły mieszkańców Berlina. Jeden z takich elementów życia berlińczyków zacierających podziały narodził się w Berlinie Wschodnim, w dzielnicy Prenzlauer Berg w czasach NRD. Opozycję, ekologów, artystów, punków, członków partii rządzącej i funkcjonariuszy Stasi zbliżała miłość do grillowanej kiełbaski wieprzowej, posypanej dużą ilością przyprawy curry i polanej specjalnym sosem pomidorowym, powszechnie znanej jako currywurst.
Danie to wymyśliła w 1949 roku pani Herta Heuwer. Kupiła ketchup oraz curry od wojsk brytyjskich i połączyła z kiełbaską. Okazało się, że stworzyła najbardziej popularną potrawę sreetfoodową w Berlinie oraz w całych Niemczech. Obecnie roczna sprzedaż currywurst wynosi 60 milionów w stolicy i 800 milionów sztuk w całym kraju.
Pierwszym punktem, który zaczął oferować currywurst w Berlinie Wschodnim od 1960 roku był Konnopke’s Imbiss. Bar ten zlokalizowany jest do dziś przy Schönhauser Allee 44B, pod wiaduktem linii metra U2, po przeciwnej stronie stacji U-Bahn Eberswalder Straße. Jego założycielem był Max Konnopke, który, mając 29 lat, przyjechał do Berlina z Cottbus. Było to w 1930 roku. Początkowo sprzedawał kiełbaski z grilla zawieszonego na szyi. W niektórych miejscach w Berlinie wciąż można spotkać takich mobilnych sprzedawców.
Konnopke dość szybko założył stacjonarny imbiss, który prowadził działalność podczas II wojny światowej, za czasów NRD i do dziś karmi berlińczyków oraz turystów, będąc kultowym miejscem na mapie miasta. Konnopke’s Imbiss oprócz currywurst z ketchupem, wytwarzanym zgodnie z unikalną, rodzinną recepturą, oferuje także inne odmiany kiełbasek, sałatkę ziemniaczaną oraz bouletten, czyli kotleciki mielone, bardzo popularne w Berlinie i innych częściach Niemiec.
Mauerpark – wzgórze z widokiem na Berlin Zachodni
Niecały kilometr od Konnopke’s Imbiss znajduje się Mauerpark – jedno z najpopularniejszych miejsc dzielnicy Prenzlauer Berg. Swoje znaczenie zawdzięcza słynnemu pchlemu targowi oraz kultowej imprezie karaoke, odbywającej się w każdą niedzielę pod gołym niebem. Poza tym na terenie Mauerpark można grillować, pijąc (legalnie) piwo, prezentować wszelkie formy działalności artystycznej, nawiązywać znajomości i wyrażać poglądy. Obok parku znajduje się Max Schmeling Halle – jedna z trzech największych hal widowiskowo-sportowych w Berlinie oraz stadion piłkarski klubu BFC Dynamo.
Od zachodu Mauerpark ograniczony jest sztucznym wzgórzem. Było ono ważne dla mieszkańców Wschodniego Berlina, którzy mogli jeszcze jakiś czas po podzieleniu miasta zaglądać stąd za mur, pozdrawiać z daleka krewnych lub przyjaciół, którzy pojawiali się w tym samym celu po zachodniej stronie.
W związku z funkcjonowaniem w tym miejscu stadionu bardzo popularnego berlińskiego klubu, enerdowskie władze zdecydowały się w późniejszych latach na wzmocnienie fortyfikacji granicznych w bezpośrednim sąsiedztwie obiektu. Obawiano się bowiem sytuacji, w której tłum zgromadzony podczas meczu przepuści szturm, w celu pokonania muru. Mogłoby skończyć się to ucieczką większej grupy ludzi do Berlina Zachodniego lub też masakrą z wieloma ofiarami śmiertelnymi, w przypadku gdy pogranicznicy zdecydowaliby się na użycie broni palnej.
Klub BFC Dynamo określany był mianem „Stasi Club”. Popierany był bowiem jawnie przez szefa tajnej policji, Ericha Mielke. Być może dlatego drużyna piłkarska berlińskiego Dynamo zdobywała tytuł mistrza NRD dziesięć razy pod rząd w latach 1979-1988. Podczas słynnego meczu, decydującego o mistrzowskim tytule, który odbył się tutaj w dniu 22 marca 1986 roku pomiędzy BFC Dynamo a FC Lokomotive Leipzig, w piątej minucie doliczonego czasu gry sędzia Bernd Stumpf gwizdnął „jedenastkę” dla drużyny z Berlina, dzięki czemu zdobyła ona pierwsze miejsce w lidze w owym sezonie. Można rzec: „piłkarski poker z asem Stasi w getrach sędziego”. Wskutek licznych protestów wielu kibiców sędzia został wtedy dożywotnio zawieszony. W 2000 roku znaleziono nagranie wideo z tego meczu, wskazujące na to, że decyzja sędziego była jednak słuszna a kara, która go spotkała – nieuzasadniona. Chichot historii.
Bruce Springsteen uderza w Mur Berliński
19 lipca 1988 roku na stadionie kolarskim w dzielnicy Weißensee zagrał legendarny rockman Bruce Springsteen. Na jego występ przyszło 160 tysięcy fanów, a niektóre źródła podają, że nawet 300 tysięcy. Był to największy koncert w historii NRD. Mówi się, że Bruce Springsteen swymi buntowniczymi piosenkami zagranymi przed tak ogromną widownią w Berlinie Wschodnim przyczynił się do obalenia Muru Berlińskiego.
Artysta wystąpił w dzielnicy Prenzlauer Berg osiem lat później, 9 lipca 1995 roku. Koncert odbył się w kawiarni Eckstein (obecnie Cafe Butter). Niespełna sześć lat po obaleniu muru, Bruce Springsteen przekazał całemu światu, że Berlin jest wyjątkowym miastem.
Co łączy Madonnę z rosyjskim disko?
Kaffee Burger to klub, który znajduje się wprawdzie w dzielnicy Mitte, ale od Prenzlauer Berg dzieli go zaledwie kilka kroków. Lokal powstał w tym miejscu już w 1890 roku. Dzisiejszą nazwę zawdzięcza rodzinie Burger, która przejęła go w 1936 i prowadziła działalność do 1979 roku. W latach 70-tych XX wieku spotykała się tutaj bohema Wschodniego Berlina, kontestująca system komunistyczny. Władze nie przepadały za tym miejscem i w 1979 roku zarządziły renowację budynku.
Kaffee Burger wznowił swoją działalność pod koniec lat 90-tych XX wieku, po przekazaniu go nowym właścicielom przez Utę Burger, spadkobierczynię biznesu. Klub bardzo szybko zyskał popularność ze względu na opinię miejsca owianego legendą z czasów NRD. Wystrój lokalu zmienił się jedynie nieznacznie.
Wladimir Kaminer, niemiecki pisarz, autor opowiadań, publicysta i didżej rosyjsko-żydowskiego pochodzenia wkrótce po wznowieniu działalności zaczął organizować tu imprezy muzyczno-taneczne pod nazwą Russendisko. Nazwa ta nawiązuje do tomu satyrycznych opowiadań jego autorstwa, wydanych pod tym samym tytułem, w których opisuje życie emigrantów z Rosji. Na podstawie tej książki w 2012 roku nakręcono film fabularny Russendisko. Film opowiada o trzech kolegach, którzy wyemigrowali z byłego Związku Radzieckiego do Berlina w 1990 roku, gdzie założyli klub z rosyjską muzyką disko. Wladimira Kaminera zagrał Matthias Schweighöfer, uważany za jednego z najbardziej obiecujących niemieckich aktorów ciągle jeszcze młodego pokolenia.
13 lutego 2008 roku w Kaffee Burger pojawiła się Madonna. Królowa popu przyjechała na Berlinale, podczas którego w kinie Zoo Palast odbył się premierowy pokaz jej reżyserskiego debiutu Filth and Wisdom (polski tytuł: Mądrość i seks).
Mimo że popremierowa impreza miała odbyć się w innym klubie, Madonna ostatecznie wybrała Kaffee Burger jako miejsce eventu, podczas którego nie zaśpiewała. Wystąpił natomiast Eugene Hütz, emigrant ze Związku Radzieckiego – piosenkarz, gitarzysta, didżej, aktor oraz autor tekstów, związany z nowojorską grupą Gogol Bordello uprawiającą cygański punk rock. Artysta zagrał bowiem w filmie Madonny główną rolę.
Czy Madonna zatańczyła w rytmie rosyjskiego disko podczas swojej imprezy w kultowym Kaffee Burger w Berlinie? Tego nie wiemy. Wiadomo za to, że o 2.20 opuściła lokal, udając się do hotelu Regent. Rano, o 9.35 natomiast odleciała z lotniska Tempelhof prywatnym odrzutowcem w sobie tylko znanym kierunku. Był 14 lutego 2008 roku. Walentynki.
Marek Defée
Autor książki OffBerlin. Przewodnik alternatywny
Zdjęcie tytułowe: Adam Tomasz Myśków